Om ervoor te zorgen dat de Europese Unie vanaf 2017 geen gas meer nodig heeft van Rusland, heeft zij een doorwrocht masterplan uitgedokterd, REPowerEU genaamd. In deel 1 van dit tweeluik werd al duidelijk wat een enorme operatie dat is, gezien onze grote afhankelijkheid van Russisch gas. Dat besef drinkt wel gelijk tot je door als je weet dat de EU in 2020 gemiddeld 43% van haar totale gasimport uit Rusland haalde. En in 2021 kwam bijna 60% van al het gas dat via pijpleidingen Europa binnenkwam uit Poetins land.
Ongeveer een derde van de Europese gasimport was vorig jaar afkomstig uit Noorwegen, Noord-Afrika en Azerbaïdjan. Maar er valt niet veel méér te verwachten van gasimport via andere pijpleidingen dan de Russische, schrijft Morningstar-analist Stephen Ellis. De grootste leverancier van de drie is Noorwegen, maar dat land kan zijn gasproductie maximaal vergroten van 80 à 82 miljard miljard kubieke meter (bcm) naar 88 à 89 bcm, denkt Ellis.
Het masterplan voorziet als oplossing voor het Europese energieprobleem onder andere in een veel lagere gasconsumptie binnen de EU en op korte termijn ook in de import van een behoorlijke hoeveelheid vloeibaar aardgas (lng), vooral uit de Verenigde Staten. Maar dat is toch echt onvoldoende om heel Europa van energie te voorzien.
Dat hoeft ook niet: er is ook een sleutelrol toebedeeld aan duurzame energie in het EU-masterplan, door vergroting van het aandeel van niet-fossiele energiebronnen. Maar zijn de rekensommen over duurzame energie in REPowerEU wel realistisch? Daar heeft analist Ellis, gespecialiseerd in de energiemarkt, zo zijn twijfels over.
Indrukwekkende vooruitgang EU
Dat wil niet zeggen dat hij negatief is over het hele EU-masterplan. Zo noemt hij de vooruitgang die dit jaar tot nog toe – grofweg sinds Rusland Oekraïne afgelopen februari binnenviel – is geboekt om minder afhankelijk te worden van Russische energie "behoorlijk indrukwekkend". Uit de meest recente documentatie blijkt dat de EU erop mikt om dit jaar in totaal 30 à 70 miljard kubieke meter (afgekort: bcm) minder Russisch gas te importeren.
De vooruitgang in 2022 is tot nog toe vooral te danken aan meer import van Amerikaanse lng (vloeibaar aardgas), een hogere gasproductie in Europa zelf (met dank aan Noorwegen) en het hamsteren van veel grotere hoeveelheden gas voor de winter dan normaal gesproken. Ook daalde de Europese gasconsumptie, precies zoals de EU wil. Al komt dit deels ook door het milde weer op het continent tot nog toe. Nadere uitleg over deze zaken vindt u hier in deel 1 van deze serie.
Kort samengevat verwachten Morningstar's analisten Stephen Ellis en Denise Molina dat de EU de meeste doelen uit haar masterplan zal halen – of zelfs al gehaald heeft. Zoals het vergroten van de energietoevoer met behulp van kern- en kolencentrales en een lager (fossiel) energieverbruik door de industrie. Ook het grootschalig vervangen van gasboilers door hittepompen die op elektriciteit draaien achten Ellis en Molina haalbaar: het plan is hierbij om het aantal draaiende warmtepompen in de EU ruim te verdubbelen voor 2030, van 17 miljoen naar 41,5 miljoen stuks.
Grote ambities met zonne-energie
Minder optimistisch zijn de analisten over de gestelde doelen voor energie uit windmolenparken en zonnepanelen, waterstof, biomethaan en biomassa. Die zijn behoorlijk ambitieus: volgens het EU-masterplan moet de EU al in 2030 zo'n 45% van zijn energie uit duurzame bronnen halen – waarbij de nadruk ligt op wind- en zonne-energie.
Vooral voor zonne-energie ligt de lat hoog, observeren Ellis en Molina: de energie daaruit moet ruim verdubbelen, van het huidige niveau naar 320 Gigawatt in 2025 en vervolgens 600 Gigawatt in 2030. Dat dit doel volgens Morningstars berekeningen niet gehaald zal worden, lijkt Ellis overigens niet in alle landen een probleem. Zo denkt hij dat Frankrijk ook prima in 2017 onafhankelijk van Russisch gas kan worden zonder het EU-doel te halen. In zijn ogen brengt inzetten op meer kernenergie, zoals Frankrijk sinds kort doet, de doelstellingen van het EU-masterplan niet in gevaar. Een hogere productie van kernenergie zorgt immers niet voor meer CO₂- uitstoot.
Vergunningen zijn hoofdpijndossier
Een groot probleem bij het halen van de EU-doelstellingen voor duurzaam opgewekte energie is dat het vaak ellenlang duurt voor alle (bouw)vergunningen voor wind- en zonne-energieprojecten verleend zijn, de impact ervan op het milieu gemeten is en een nieuw wind- of zonne-energiepark aangesloten is op een elektriciteitscentrale. Om nog maar te zwijgen over vertragingen in de planning van lokale overheden.
Ook al moeten al deze zaken volgens een richtlijn uit 2018 (de EU Renewable Energy Directive) binnen twee jaar geregeld zijn, in de praktijk duurt dat bijna altijd langer, schrijft analist Ellis. Slechts drie landen halen dat bij aanleg van zonne-energieparken (namelijk Roemenië, Litouwen en België) en geen enkel land bij windenergieparken.
De EU heeft wel recent die richtlijn uitgebreid: die voorziet nu in speciale zones waar het hele vergunningen- en aansluitingscircus maximaal één jaar mag duren en bezwaarprocedures door derden minder kans maken. Maar dat zal het gat tussen wet en praktijk niet dichten, al zal het zeker voor verbetering zorgen, denkt analist Ellis.
Kernenergie als alternatief
Oplossing voor de EU is om tijdelijk meer op kernenergie in te zetten als duurzaam alternatief, daar waar de geplande hoeveelheid opgewekte wind- en zonne-energie tegenvalt, aldus analist Ellis. Nu al zorgt kernenergie in Europa voor ongeveer 12% van de totale energie en voor circa éénvierde van de opgewekte elektriciteit, blijkt uit cijfers over het jaar 2020.
Met de 14 extra reactoren die Frankrijk afgelopen februari heeft aangekondigd te gaan bouwen, plus een optie op nog acht stuks méér, is een grotere rol voor kernenergie op de langere termijn haalbaar, denkt Ellis. Zeker nu elektriciteitsbedrijf Électricité de France (EDF) afgelopen zomer genationaliseerd is door de Franse staat. Frankrijk heeft nu al 58 reactoren, verdeeld over 18 kerncentrales, waardoor het maar liefst 70% van zijn elektriciteit al uit kernenergie haalt – een hoger aandeel dan enig ander land.
Biomethaan: te ambitieuze plannen
Minder rooskleurig zijn echter in Ellis’ ogen de gestelde EU-doelen voor biomethaanproductie. Die moet volgens het EU-masterplan grofweg verdubbelen voor 2030 en dan zorgen voor 35 bcm. Ook moet er 1 bcm aan biomassa bijkomen, wat neerkomt op 18 bcm, schrijft Ellis. Hij denkt dat slechts 50% van die 18 bcm zal worden gehaald, onder andere vanwege problemen (ook hier) met (bouw)vergunningen voor biomethaanfabrieken.
Wat is biomethaan ook alweer? Dat is gerecycled natuurlijk gas, geproduceerd op basis van afval (afkomstig van de industrie en van dieren). Bij dit recycleproces wordt wat oorspronkelijk biogas is (afval dus) omgezet in biomethaan, waarbij het wordt ontdaan van CO₂. Daarna is het niet meer van ‘echt’ natuurlijk gas te onderscheiden.
Prachtig allemaal, maar Ellis voorziet wel vertraging onderweg en wordt daarin gesterkt door wat hij ziet gebeuren bij de grootste biomethaanproducent van de EU, Nature Energy: die blijkt minstens twee jaar nodig te hebben om alle benodigde vergunningen rond te krijgen en een fabriek te bouwen. Daarnaast lijkt het lastig voor verkopers van biomethaan om deze brandstof in prijs concurrerend te laten zijn met ‘normaal’ gas, zo blijkt uit onderzoek van het Internationale Energie Agentschap (IEA).
Dat gaat volgens hem alleen lukken als de EU een prijsplafond instelt voor gas: dan zou de productie van biomethaan economisch rendabel kunnen worden. Pluspunt is dat grote spelers zoals Total en Shell investeren in biomethaan. De laatste heeft in 2020 bijvoorbeeld de voorraad biomethaan van Nature gekocht en opende vorig jaar een eigen biomethaanfabriek.
Ook waterstofplannen EU te ambitieus
De laatste duurzame energiebron die de analisten onder de loep nemen, is waterstof. Het gestelde doel in het EU-masterplan – een verbruik van 20 miljoen ton per jaar vanaf 2030 – lijkt hen te ambitieus, ondanks alle geboden overheidssteun. Van die 20 miljoen ton per jaar zou de helft afkomstig zijn uit import, terwijl de EU de andere helft zelf zou moeten produceren.
Op zich zijn de omstandigheden nu prima, gezien de hoge gasprijs: daarmee vergeleken pakt investeren in waterstofproductie momenteel gunstig uit. Maar om de benodigde hoeveelheid waterstof te produceren, zou de EU een zeer groot deel van haar duurzame elektriciteit exclusief daarvoor moeten gebruiken: ongeveer 500 terawattuur (TWh), ofwel een miljard kilowattuur. Gezien het tekort aan duurzame energie lijkt het analist Ellis inefficiënt om het gebruik ervan zo te laten monopoliseren voor waterstofproductie.
